Informacje o miejscach, gdzie w Tatrach należy szukać drogocennych kamieni, były przekazywane ustnie z ojca na syna lub w tzw. "spiskach" - przewodnikach opisujących jak dotrzeć do celu. Były to różnego rodzaju kopiowane rękopisy. To właśnie dzięki nim, dziś możemy dowiedzieć się, gdzie na terenie Tatr były prowadzone eksploatacje i jaką kopalinę tam wydobywano. Większość spisków charakteryzuje się chaotycznymi i nieścisłymi opisami topograficznymi. Związane jest to z połączenia różnych informacji, błędów powstałych przy wielokrotnym kopiowaniu, a czasami celowo w ten sposób utrudniano odnalezienie właściwej drogi. "Za pierwszy spisek poszukiwawczy uznaje się fragment umieszczony w "Liber Beneficiorum" Jana Długosza. Jest to prawdopodobnie testament szlachcica Wyzgi (Wydżgi) żyjącego w XIII w., który dorobił się majątku na poszukiwaniu kruszców w rejonie Łącka i Sącza. Jak wykazały analizy językowe, dokument ten pochodzi z XV w., lecz prawdopodobnie opiera się on na wcześniejszych przekładach. Natomiast najbardziej znanym, jest spisek Michała Hrościńskiego (Hrosieńskiego) zatytułowany "Opisanie ciekawe gór Tatrów za Nowym Targiem, na cały świat słynących, wszelkimi klejnotami i bogactwy ozdobionych i niezliczonemi minerałami napełnionych" pochodzący z II połowy XVII w. [5 i 4].
W celu ułatwienia sobie oraz następcom odnalezienie skarbu, na trasie wędrówki wykonywano różne znaki. Spełniały one funkcje dzisiejszych znaków turystycznych, które miały wskazywać drogę. Znaki te stanowiły jakby inną odmianę spisków, którymi mógł się posługiwać nawet niepiśmienny góral. Były to najprostsze znaki typu: wyobrażenie drabiny, krzyże, czy też rysunek "górnika" z latarnią, wyryty na Skale Pisanej w Dolinie Kościeliskiej. Istnieją także bardziej skomplikowane znaki związane z alchemią i "wiedzą tajemną", które miały pomóc w odnalezieniu skarbu. Znaki te ryto nie tylko na skałach, ale były również wycinane na drzewach. Miejsca nagromadzenia takich spisków to przede wszystkim Dolina Kościeliska i wąwóz Kraków [4 i 5].
Jednak najbardziej pomocne w odszukaniu drogi do celu są mapy. Już podczas powstawania pierwszych sztolni próbowano sporządzać szkice topograficzne. Jedną z pierwszych prób umiejscowienia wyrobisk na mapie podjął francuski przyrodnik Baltazar Hacguet (1740-1815). Sporządził on prawdopodobnie pierwszy opis fizjograficzny Karpat [4].
Równie ciekawą wizualizację wykonał wspomniany w poprzednim podrozdziale 2.1. Jan Rudolf Knorr. Jest to szkic rejonu góry Ornak z zaznaczeniem drążonych tam sztolni. Szkic ten został dołączony do pisma sporządzonego w 1765 r. dla Komisji Skarbowej przez królewskich inspektorów górniczych Knoubaucha, Knorra i Friese [4]. Z tego samego roku, z listopada, pochodzi plan kopalni sporządzony również przez inspektora Knorra. Wykonany on został barwną techniką na osobnym arkuszu i został dołączony do sprawozdania przekazanego królowi. Plan ten został podpisany następująco: "Ohngeferer Grund-Riss von Schwarzen Stollen in Tartarischen Gebürgen gelegen, gefertiget in Monath November 1765 von Jahann Rudolph Knorr B.Mistr" [2].
W bardzo podobny sposób inspektor Knorr wykonał rzut sztolni "Czarne Okno".
Na zboczach Ornaku, w Żlebie Pod Banie, poza sztolnią "Czarne Okno", istniało jeszcze 6 innych wyrobisk. Muzeum Tatrzańskiego Parku Narodowego, dysponuje szkicami niektórych z nich. Poniżej zostały przedstawione dwa plany, udostępnione przez mgr Wiesława Siarzewskiego, pracownika Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Inne materiały rozmieszczenia eksploatowanych niegdyś sztolni pochodzą już z czasów współczesnych. Niedostępna lokalizacja znacznie utrudniała precyzyjne określenie położenia wyrobisk. Poniżej zamieszczono rozmieszczenie manganowych sztolni Huciańskie Banie na Klinowej Czubie. O sztolniach tych wspominaliśmy już w podrozdziale 2.2 [7].
Omawiając geodezyjno-kartograficzne materiały śladów historycznej eksploatacji, należy zwrócić uwagę także na plany hut, które ściśle związane były z przemysłem górniczym. Do takich poglądowych map możemy zaliczyć plan sytuacyjny zakładu hutniczego miedzi Mikołaja i Jana Prokopowicza. Huta ta zlokalizowana była nad Białym Potokiem w Dolinie Kościeliskiej [2].
Powstało także wiele prób przedstawienia w formie kartograficznej najbardziej popularnego zakładu hutniczego, jakim były Huty Hamerskie w Kuźnicach. Jednym z najstarszych takich opracowań jest mapa katastralna Kuźnic pochodząca z 1846 r.. Można doszukać się na niej precyzyjnie rozmieszczonych zabudowań, dróg, potoku, ujęć wody, pieców oraz innych urządzeń zakładu [5].
W połowie XX w. badania nad górnictwem i hutnictwem w Tatrach Zachodnich prowadził S. Zwoliński. Podjął on próbę sporządzenia planu zakładu górniczo-hutniczego "Na Kunsztach" w Dolinie Kośnieliskiej. Plan ten jednak został wykonany na podstawie śladów po zakładzie odnalezionych w tym miejscu [3].
Odnalazł on również aż 39 sztolni i szurfów (szurf - to płytki szybik poszukiwawczy), 8 szybów oraz 6 stanowisk górniczych [2]. Pochodziły one z czterech wieków działalności górniczo-hutniczej na obszarze położonym pomiędzy Doliną Chochołowską i Doliną Suchej Wody. Swoje "znaleziska" wraz drogami prowadzącymi do celu zaznaczył na mapie znajdującej dziś w zbiorach Muzeum Narodowego Parku Tatrzańskiego.
Poniżej przedstawiono mapę tematyczną "Zabytki dawnego górnictwa i hutnictwa na obszarze Tatr Polskich", dzięki której można zauważać, że najwięcej pozostałości po dawnym górnictwie skoncentrowanych jest właśnie w Tatrach Zachodnich.
Bibliografia
1. Liberak M.: "Górnictwo i hutnictwo w Tatrach polskich", "Wierchy" Rok 5., Kraków 1927, s.13-30
2. Jost H.: "O górnictwie i hutnictwie w Tatrach Polskich ", Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1962
3. Zwoliński S. i Jost H.: Przegląd prac wykonanych przez zespół do badań górnictwa i hutnictwa tatrzańskiego, "Rocznik Podhalański " t.5, Wydawnictwa Muzeum Tatrzańskiego, s.227-242
4. Kutaś P.: "Górnictwo kruszcowe w Tatrach Polskich do I rozbioru Rzeczypospolitej ", Wydawnictwo PROMO, Kraków 2005
5. Jost H.: "Dzieje górnictwa i hutnictwa w Tatrach Polskich ", Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego , Zakopane 2004
6. Czubek J.: Najstarsze polskie gwarectwo w Tatrach, "Przegląd Zakopiański ", 1901, s.1-3
7. Piotr Dymytrowski "ślady górnictwa w Tatrach Polskich. Historia, stan obecny i propozycja Zagospodarowania geoturystycznego " XLV Sesja Studenckich Kół Naukowych Pionu Górniczego AGH 2004
8. Materiały z Muzeum Tatrzańskiego Parku Narodowego